EOKA, Yunan ordusunda geçmişte general rütbesiyle görev yapan ve aslen Kıbrıs kökenli George Grivas tarafından, Kıbrıs adasında İngilizlere karşı gerilla savaşı organize etmek için kurulmuş bir örgüttür.
Kıbrıs’ta 1878 yılında fiili olarak başlayan İngiliz Yönetimi, 1950’lere gelindiğinde yoğun bir baskı altına girmiştir. Bu baskının en önemli sebebi ise, Ada’daki Rumların yüksek sesle dile getirmeye başladığı Yunanistan’la birleşme (Enosis) arzusuydu. Bu bağlamda, Ada’daki Rum Kilisesi öncülüğünde Ocak 1950 tarihinde bir referandum düzenlendi ve bunun sonucunda, beklenildiği üzere Kıbrıs’ın Yunanistan ile birleşmesi yönünde bir karar alındı. Söz konusu referandum Kıbrıslı Türkler tarafından boykot edilirken, Ada’daki İngiliz Yönetimince dikkate alınmadı. Bu itibarla, Kıbrıslı Rumlar farklı arayışlar içerisine girdi. Bu kapsamda, özellikle Ada’daki İngiliz Yönetimine karşı silahlı bir mücadele organize etmek amacıyla, Kasım 1954 tarihinde Kıbrıs’a gizli bir şekilde gelen George Grivas tarafından EOKA kuruldu. Aynı yıl Yunanistan ve Kıbrıslı Rumlar mevcut siyasî sorunu taşımış oldukları Birleşmiş Milletler’den bekledikleri cevabı alamayınca, 1955 yılıyla birlikte EOKA eylemlerine başlamıştır.
Grivas, Ada’daki İngiliz Yönetimi ve polisini istikrarsızlaştırmak istemiştir. Saldırılar başlangıçta çok etkili olmamıştı. Zira EOKA üyeleri tecrübesiz ve sayıları oldukça azdı. Buna karşılık Grivas’ta Komünist Partiyi örnek alarak EOKA’yı küçük operasyonel hücreler şeklinde örgütlemeye çalışmıştır. Yeni örgüt üyelerin çoğu onlu yaşlarındaki okul çocuklarından oluşmaktaydı. İlerleyen dört yıl boyunca EOKA saldırıları sonucunda çoğunluğu Kıbrıslı Rumlar olmak üzere 600 kişi ölmüş 1260 kişi yaralanmıştı.
Sempatizanlar ile birlikte yaklaşık 25 bin kişiden oluşan EOKA örgütü üç farklı birimden oluşmaktaydı. İlki Kıbrıs Mücadelesinin Siyasî Komitesi (PEKA) adıyla kurulan, profesyoneller ve aydınlardan oluşan birimdi. Bu grubun dört temel görevi vardı: Siyasî mücadeleyi koordine etmek, sıkı bir ulusal yapı oluşturmak, toplumsal morali yükseltmek ve düşmanın propagandası ile mücadele etmekti. İkinci birim ise EOKA’nın çekirdeğini olan bombalama, suikast ve adam kaçırma eylemlerini gerçekleştiren 100 ila 200 kişiden oluşan gruptu. Son birim ise çoğunluğu öğrencilerden oluşan EOKA’nın gençlik teşkilatı (ANE) idi. Bu grubun, büyük gösterilerin organize edilmesi, sivil itaatsizlik, broşür ve duvar yazıları aracılığıyla bilgi yaymak ve savaşçılara yardım etmek gibi görevleri vardı.
EOKA’nın Kıbrıs Rumları arasında pek çok destekçisi olmasına rağmen, halkı kendi yanlarına çekebilmek için şiddet kullanmaktan kaçınılmamıştır. Kıbrıs Rum kamuoyu gönüllü olsun veya olmasın EOKA’nın direktiflerine uymak zorunda kalmıştır. EOKA saldırıları sonucunda öldürülenlerin çoğunluğunu Kıbrıslı Rumlar oluşturmaktaydı. Ayrıca pek çok Kıbrıslı Rum polis İngilizlerle işbirliği yaptığı için öldürülmüştür. Bu da pek çok Rum’un EOKA’ya antipati duymasına sebep olmuştur. EOKA başlangıçta İngilizleri hedef alsa da, zamanla Kıbrıslı Türkler de EOKA terörünün hedefi olmaya başlamış ve bu durum da Ada’da var olan etnik gerilimin artmasına sebep olmuştur.
Grivas gerilla savaşını idare ederken, siyasî alan tamamen Makarios’a kalmıştır. Bu arada İngiliz Yönetimi Kıbrıs Sorununa siyasî bir çözüm bulmaya çalışmıştır. Türk, Yunan ve İngiliz yetkililer bu amaçla Londra’da bir araya gelmişlerdir. Nisan 1958’deki genel grevden sonra Grivas liderliğindeki EOKA ateşkes ilan etmiştir. Hemen ertesi yıl, İngiliz, Türk, Yunan ve Kıbrıslı liderlerin 19 Şubat 1959’da imzaladıkları Londra Antlaşması ile Kıbrıs Adası’na bağımsızlık verilmiştir. EOKA faaliyetleri resmî olarak, anlaşmanın imzalanmasından bir ay sonra silahların çoğunun teslim edilmesi ile bitirilmiştir. Yapılan bu antlaşma EOKA’nın o dönem için faaliyetlerini sonlandırmasına sebep olmuş; ancak, Yunanistan’daki ev hapsinden kaçan Grivas 1971 yılında EOKA-B adıyla eski EOKA üyelerinden oluşan yeni bir örgüt kurarak ‘Enosis’ için savaşmaya devam etmiştir.
