Muhbir kelimesi, yine kendisi gibi Arapça kökenli bir kelime olan ihbar kelimesinden gelmektedir. Türk Dil Kurumu Sözlüğü ihbarı, “bildirme, bildirim, haber verme; suçlu saydığı birini veya suç saydığı bir olayı yetkili makama gizlice bildirme, ele verme” olarak tanımlarken; muhbiri, “haber ulaştırıcı, haber veren kimse; yasadışı olan bir durumu yetkili makamlara bildiren kimse, ihbarcı” olarak tanımlamaktadır. Kısaca; muhbir, ihbar fiilini gerçekleştiren kişi anlamına gelmekte ve genellikle ihbarcı kelimesi ile eş anlamlı olarak kullanılmaktadır.
Genel olarak bakıldığında ise muhbir; insan unsuru kullanarak, suç ve suçlularla ilgili gizli istihbarat bilgisi toplamayı amaçlayan muhbirlik müessesesi olarak ifade edilen, bir insan istihbaratı faaliyeti türüdür. Kolluk kuvvetlerinin, suçla mücadelede kullandıkları en etkili bilgi toplama araçlarından olan muhbirler sayesinde, özellikle uyuşturucu ticareti gibi, çoğu zaman resmî olarak mağduru ve şikâyetçisi olmayan suçların delilleri ile birlikte ortaya çıkarılması kolaylaşmaktadır.
Muhbirler, uyuşturucu ile mücadelenin yanı sıra, diğer organize biçimde işlenen suçlarla ve özellikle terör suçlarıyla mücadelede kolluk kuvvetlerinin ve istihbarat birimlerinin sıklıkla yararlandığı haber kaynaklarıdır. Muhbirlerden sağlanan ve başka türlü elde edilmesi mümkün olmayan bilgiler sayesinde, planlanan suçlar/ eylemler ortaya çıkarılarak, önleme faaliyetlerine girişilmekte; işlenmiş ve işlenmekte olan suçların soruşturulmasına başlanarak; yakalama, arama ve delil toplama gibi adlî işlemler gerçekleştirilebilmektedir. Bu nedenle; muhbirlik müessesesi, kolluk ve istihbarat birimlerinin suç ve suçlularla mücadele çalışmalarında özellikle organize suçla ve terörle mücadelede önemli bir yere sahiptir.
Uygulamada muhbir, terör, uyuşturucu, organize suçlar gibi belirli suçların işlendiği yerlerde bulunan ya da terör veya suç örgütlerinin içerisinde yer alan ve genellikle belirli bir çıkar ilişkisine dayalı olarak içerisinde bulunduğu ortamdan elde ettiği suç ve suçlularla ilgili bilgileri mümkün olduğunca düzenli ve devamlı surette ve gizlilik prensibine uygun biçimde irtibatta olduğu kolluk/istihbarat birimlerine aktaran ve esas itibariyle kimliği saklı tutulan kişi olarak tanımlanmaktadır.
Uygulamada kastedilen muhbir tanımı, kavramsal olarak motivasyon, erişim ve kontrol olmak üzere üç temel özellik üzerine oturmaktadır.
Bu özelliklerden ilki olan motivasyon, güdüleme/güdülenme/güdülenim olarak da bilinmektedir. Motivasyon: Bireyin eylem yönünü, gücünü ve öncelik sırasını belirleyen iç veya dış bir uyarıcının etkisiyle harekete geçmesidir.
Muhbirlerin, kolluk veya istihbarat birimlerine bilgi sağlamalarına neden olan mutlaka bir, bazen de birden fazla olabilen ve zamanla değişebilen motivasyon unsurları bulunmaktadır. Bu aşamada, kolluk/ istihbarat birimleri açısından önemli olan konu: Bilgi kaynağı olarak kullanılabilecek muhbir adayının motivasyonunu oluşturan düzgün ve doğru bir şekilde tespit etmek ve bu motivleri kullanarak muhbiri bilgi temini için harekete geçirmektir.
Erişim, muhbirin diğer bir özelliği, belki de en önemli olanıdır. Bilgiye erişim, kişinin örgütsel bir faaliyet içerisinde bulunuyor olması yönüyle mümkün olabileceği gibi; bireysel olarak da bir kişi, suç camiasına yakın olma, suç işlenen yerlerde bulunma gibi nedenlerle önemli bilgilere kolayca erişebilir. Bu niteliklere sahip kişiler, kolluk/istihbarat birimleri açısından, muhbirlik potansiyeline sahip şahıslar kategorisinde yer alırlar.
Kolluk/ istihbarat birimlerinin, muhbir adayını kazanma sürecini başlatmak için, ilgili şahsa yaklaşarak irtibat kurma imkân ve fırsatlarına sahip olma(ma)sı da yine erişim özelliğinin konusunu oluşturmaktadır. Kontrol özelliği de genel olarak, muhbirin yönetimi ile ilgili olan hususları kapsamaktadır. Muhbir, kendini çalıştıran/yöneten kolluk/istihbarat görevlisinin kontrolü altında olmalıdır. Kontrol konusu üç alt unsuru içermektedir.
Bunlardan birincisi: Muhbir ile irtibat/kontrol görevlisi arasında karşılıklı güvene dayanan devamlı bir ilişki tesis edilmesidir. İkinci unsur: Muhbirin motivasyonunu tam ve doğru bir şekilde tanımlamaktır. Tanımlanan motivasyonun türüne göre muhbiri ödüllendirmek (ör., para ödemesi, millî duyguları okşama, cesaretlendirme) kontrol için gereklidir. Üçüncü ve en önemli unsur: Gizlilik unsurudur. Muhbirin kolluk/ istihbarat görevlileri ile irtibatta olduğunun açığa çıkması hem muhbir hem ilgili kolluk/ istihbarat görevlisi/birimi, açısından ciddi sorunlar ortaya çıkarabilecektir. Bu nedenle; muhbirin kimliği, bilgi aktarımı, talimatlandırma usul ve esasları ile muhbirin yönetimi ile ilgili diğer konular gizlilik prensibine uygun bir şekilde yürütülmelidir.
